“Ik denk aan Indië. Waarom ik aan Indië denk? Omdat ik altijd aan Indië denk.”

(Emile Schrijver, geboren in 1934 in Batavia, overlevende van o.a. Muntilan en Ambarawa)

De geschiedenis van de Joden in Nederlands-Indië, zowel voor als tijdens de Tweede Wereldoorlog, is bij velen onbekend. Niet alleen binnen de Nederlandse geschiedenis wordt deze groep nauwelijks benoemd, ook binnen de Joodse gemeenschap is de geschiedenis van de Joden in Nederlands-Indië vrijwel onbekend gebleven.

Het Joodse leven in Nederlands-Indië was niet gemakkelijk. Lange tijd was er geen enkele synagoge en ook geen Joodse begraafplaats. En er was een gebrek aan rabbijnen wat weer gevolgen had voor het uitvoeren van rituelen. Vandaag de dag is het Jodendom geen officieel erkende godsdienst in Indonesië.

De Tweede Wereldoorlog

“Als de oorlog nog 3 maanden langer had geduurd, was ik er niet meer geweest”.

(Clara Schrijver-Witsenhuijsen, geboren in 1905 in Amsterdam, overlevende van o.a. Muntilan en Ambarawa)

Voor de Tweede Wereldoorlog telde de Europese gemeenschap in Nederlands-Indië circa 290.000 personen, van wie circa 260.000 de Nederlandse nationaliteit hadden. Er waren tussen de 3000 en 5000 Joden in Nederlands-Indië. De Joden die de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië hebben meegemaakt, werden net als alle andere slachtoffers van de Japanse oorlogswreedheden, geïnterneerd (gevangen gezet) en geconfronteerd werden met gruwelheden van de Japanse bezetter.

De gegevens over de (burger)geïnterneerden zijn onvolledig en grotendeels verloren gegaan. De schatting is dat er ongeveer 100.000 burgers geïnterneerd waren. Hoeveel niet-geïnterneerde (buiten de kampen) (Indo-) Europeanen er in totaal van de honger en andere ontberingen zijn omgekomen is niet bekend. 

Het Nederland Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies (NIOD) gaat ervan uit dat, als gevolg van de Japanse bezetting van Nederlands-Indië, waarschijnlijk ruim 21.000 ‘Europeanen’ stierven (8.200 krijgsgevangenen, om en nabij 13.000 burgergeïnterneerden en een onbekend aantal ‘buitenkampers’). Dat is een sterftepercentage van meer dan 7% onder de Europese geïnterneerden.

Alle jongens van 10 jaar en ouder werden in een mannenkamp gevangen gezet. Vrouwen, meisjes en jongens onder de 10 werden in een vrouwenkamp geïnterneerd.  In april 1943 werd, onder leiding van de Duitse diplomaten aldaar, een anti-Joodse campagne gevoerd in Nederlands-Indië. In 1944 moesten geïnterneerden in de meeste vrouwenkampen meldden of zij Joods waren. Niet iedereen deed dat. Vanaf maart 1944 werden de Joodse vrouwen en kinderen naar het kamp Tangerang of Adek, bij Batavia, overgeplaatst. De Joden die zich hadden gemeld als Joden, werden in aparte (Joodse) barakken in het kamp geplaatst.

Joden in Nederlands-Indië die hun wortels hadden in het Midden-Oosten, werden “Bagdad-Joden” genoemd. Zij hadden ook aparte barakken. Toch waren er ook Joden die zich wel hadden gemeld, die niet in aparte Joodse afdelingen van kampen terechtkwamen, zoals Joden uit Midden- en Oost-Java en de buitengebieden. Van de mannenkampen is alleen van kamp Baros 5, bij Bandoeng, de Joodse Barak, Tel Aviv genaamd, bekend.

Vanaf eind 1945 – nadat Japan had gecapituleerd –  vertrokken geïnterneerden, die de Japanse oorlogswreedheden hadden overleefd, uit Nederlands-Indië naar Nederland. De Joden onder hen vernamen in Nederland vaak voor het eerst over de gruwelijkheden, de Shoa, in Europa die hun familie en vrienden had getroffen.

Het was de bedoeling dat de mensen weer terug zouden keren naar Nederlands-Indië en hun posten, werk zouden hervatten. Nederland probeerde het gezag in Nederlands-Indië te herstellen met, onder meer, Politionele Acties. Ook jonge dienstplichtige soldaten werden naar Nederlands-Indië gestuurd, zelfs jonge Joodse mannen die zelf de Jodenvervolging in Europa hadden overleefd.

Bronnen:

• Selamat Sjabbat, De onbekende geschiedenis van Joden in Nederlands-Indië, Themanummer Misjpogge, jaargang 27, 2014, nummer 4, pag. 13 e.v.)
• https://www.niod.nl/nl/vraag-en-antwoord/japanse-bezetting-pacific-oorlog-en-indonesische-onafhankelijkheidsstrijd
• https://www.historischnieuwsblad.nl/het-vergeten-verhaal-van-de-indische-joden/

De geschiedenis van de Joden in Nederlands-Indië is verbonden met zowel de geschiedenis van Nederland in de Tweede Wereldoorlog en als met de geschiedenis van Holocaust, de Shoah. Weliswaar werden de Joden in Nederlands-Indië vanwege hun Europese achtergrond gevangengezet en vervolgd, maar net als alle andere verhalen van slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, moet ook dit verhaal van de Joden in Nederlands-Indië worden verteld en mag niet worden vergeten.